قرآن مجید، غرور را محصول فریب‏خوردگى مغروران از مظاهر زندگى مادى و آرزوهاى غلط و وساوس شیطان‏هاى انسى و جنّى مى‏داند و در صورت ادامه غرور تا روز مرگ، حاصلى جز عذاب دردناک براى مغروران بیان نمى‏کند.

اینان کسانى هستند که واقعیت‏هاى الهى و نبوت انبیا و امامت امامان علیهم السلام و قواعد حضرت حق را به استهزا گرفته و وجودشان خارى در راه الهى و سدّى در برابر اولیا حق و مؤمنان است که بندگان دوست براى عبور از راه الهى جهت دست یافتن به مقام قرب و لقا، باید با این نابکاران به جنگ و مبارزه برخیزند و در راه رسیدن به هدف متحمّل زحمات و مشقّات فراوان گردند.

این بى‏خبران بى‏خرد، همان یاوه‏گویان و سفسطه‏گران ادوار تاریخند که با شمشیر بى‏خبرى به عقول و ارواح مى‏تازند و مى‏خواهند چون چنگیز و تیمور، ارواح طیبه را درو کرده و این شاخه‏هاى طوبى را از ریشه قطع کنند!

اینان در تمام شؤون مزاحم عباد حقّند و جز شکم و شهوت معبدى نداشته و غیر از رسیدن به لذت‏ها آرزو و هدفى ندارند.

اینان همانان هستند که خداوند مقتدر، ناگهان گلویشان را با پنجه قدرت مى‏گیرد و بدون این که مهلتى به آنان داده شود همه را روانه دوزخ مى‏نماید.

اینان آتش‏افروزان معرکه‏ها، سخن‏چین، اهل غیبت و تهمت‏زن و عاصیان جوامع بشرى و شایعه افکنان و منافقان و متکبران و مغرورانند! همانانى هستند که به حقایق مى‏خندند و در فضاى غرور عملشان را تاریک نمى‏دانند که از پس این خنده بى‏معنى گریه ابدى و حسرت و اندوه همیشگى است.

[وَ بَدا لَهُمْ سَیِّئاتُ ما عَمِلُوا وَ حاقَ بِهِمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ* وَ قِیلَ الْیَوْمَ نَنْساکُمْ کَما نَسِیتُمْ لِقاءَ یَوْمِکُمْ هذا وَ مَأْواکُمُ النَّارُ وَ ما لَکُمْ مِنْ ناصِرِینَ* ذلِکُمْ بِأَنَّکُمُ اتَّخَذْتُمْ آیاتِ اللَّهِ هُزُواً وَ غَرَّتْکُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا فَالْیَوْمَ لا یُخْرَجُونَ مِنْها وَ لا هُمْ یُسْتَعْتَبُونَ‏] «1».

در آن روز همه اعمال بدى که مرتکب شده‏اند، براى آنان آشکار مى‏شود و عذابى که همواره آن را مسخره مى‏کردند، آنان را احاطه مى‏کند.* و [به آنان‏] گویند: امروز شما را از یاد مى‏بریم، همان گونه که شما [در دنیا] دیدار امروزتان را از یاد بردید، و جایگاهتان آتش است و شما را یار و یاورى نخواهد بود.* این [عذاب‏] براى این است که شما آیات خدا را به مسخره گرفته‏اید و زندگى دنیا، شما را فریفت؛ پس امروز نه آنان را از آتش بیرون آورند و نه از آنان مى‏خواهند که [براى به دست آوردن خشنودى خدا] عذرخواهى کنند.

 [یُنادُونَهُمْ أَ لَمْ نَکُنْ مَعَکُمْ قالُوا بَلى‏ وَ لکِنَّکُمْ فَتَنْتُمْ أَنْفُسَکُمْ وَ تَرَبَّصْتُمْ وَ ارْتَبْتُمْ وَ غَرَّتْکُمُ الْأَمانِیُّ حَتَّى جاءَ أَمْرُ اللَّهِ وَ غَرَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ] «2».

مؤمنان را ندا مى‏دهند: آیا ما [در دنیا] با شما نبودیم؟ مى‏گویند: چرا، ولى شما خود را [به سبب نفاق و دشمنى با خدا و رسول‏] در بلا و هلاکت افکندید و به انتظار [خاموش شدن چراغ اسلام و نابودى پیامبر] نشستید و [نسبت به حقایق‏] در تردید بودید و آرزوها [ى دور و دراز و بى پایه،] شما را فریفت، تا فرمان خدا [به نابودى شما] در رسید و [شیطان‏] فریبنده، شما را فریب داد.

بدبختى را ببینید براى چند روز بسیار محدود و براى وقتى بسیار کم، بعضى از فرزندان آدم دچار چه وساوس و شیطنت‏ها و غرورها مى‏شوند و چگونه در چاه مظاهر مادى سرنگون شده به بخت خود و دیگران پشت پا مى‏زنند!

سیه روزى را ببینید که بشر از این همه نعمت‏هاى مادى و معنوى حق، سوء استفاده کرده، آن‏ها را در راه مطامع شیطانى و هواهاى نفسانى مصرف کرده و مى‏خواهد از این راه جلوى پیشرفت حقایق و واقعیّت‏هاى مسلّم الهى را بگیرد!

چه سیه دل و تاریک روحند، این مزدوران هواى نفس و عمله‏هاى شیطان که مى‏خواهند با فوت دهان نور خورشید جهان افروز را خاموش کنند!

خوشا به حال آن انسان‏هایى که عقل را به کار گرفته و از طریق آن به دریافت حقایق و واقعیت‏ها نایل شدند و قلب را به کار گرفته و از طریق آن به کسب معرفت و نور دست یافتند و اعضا و جوارح را با کمک علم و معرفت به استخدام عبادت و بندگى کشیده و از ظرف وجود خود منبعى از برکت و کرامت و درستى و فضیلت‏ براى خود و دیگران فراهم آوردند و در این راه تا مرز قرب و لقا و رسیدن به حریم دوست شتافتند، اینان با تمام هستى به راه معشوق حقیقى روان شده و در این مسیر به گناهى آلوده نگشتند و ثوابى را از دست ندادند، به دنیا و زر و زیور آن، به شیطان و مکر و فریب او مغرور نشده، بلکه عمرى را با تواضع و خشوع زیستند و دنیا را براى آخرت و آخرت را براى حضرت یار خواستند.

اینان با تمام وجود به محضر مقدس دوست- به قول شوریده گلزار معنى، فیض کاشانى- عرضه داشتند و مى‏دارند:

[وَ ذَرِ الَّذِینَ اتَّخَذُوا دِینَهُمْ لَعِباً وَ لَهْواً وَ غَرَّتْهُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا وَ ذَکِّرْ بِهِ أَنْ تُبْسَلَ نَفْسٌ بِما کَسَبَتْ لَیْسَ لَها مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِیٌّ وَ لا شَفِیعٌ وَ إِنْ تَعْدِلْ کُلَّ عَدْلٍ لا یُؤْخَذْ مِنْها أُولئِکَ الَّذِینَ أُبْسِلُوا بِما کَسَبُوا لَهُمْ شَرابٌ مِنْ حَمِیمٍ وَ عَذابٌ أَلِیمٌ‏ بِما کانُوا یَکْفُرُونَ‏] «3».

و کسانى که دینشان را بازى و سرگرمى گرفتند، و زندگى دنیا آنان را فریفت، و اگذار؛ و [مردم را] با قرآن اندرز ده؛ که مبادا کسى [در روز قیامت‏] به [کیفر] آنچه [از گناهان‏] مرتکب شده [از رحمت و ثواب‏] محروم ماند [و به هلاکت سپرده شود]؛ و او را جز خدا سرپرست و یاور و شفیعى نباشد؛ و اگر [براى رهایى‏اش از عذاب‏] هر گونه عوض و فدیه‏اى بدهد از او پذیرفته نشود. آنانند که به سبب آنچه [از اعمال زشت‏] مرتکب شده‏اند [از رحمت و ثواب‏] محروم مانده [و به هلاکت سپرده شده‏] اند. و به خاطر آن که همواره [به آیات الهى‏] کفر مى‏ورزیدند براى آنان نوشابه‏اى از آب جوشان و عذابى دردناک است.

معارف الهى و مسئله غرور

مسئله غرور کفار و اعجاب آنان به کثرت مال و منال و اولاد و خدم و حشم و عشیره و اقارب، کراراً در قرآن مجید و روایات نقل شده و این صفت مولّد کبر شناخته شده و کبر، مولّد بسیارى از گناهان و معاصى.

کبر کفّار از طرفى در برابر خلق خدا قرار گرفته، تا جایى که خود را از همه بالاتر دانسته و عباد حق را در همه شؤون کوچک شمرده و آنان را مخلوقى در راه خدمت به خود به حساب مى‏آورند و از این طریق نسبت به عباد حق، آنچه بتوانند تاخت و تاز کرده و تا مرحله فرعون شدن و شدّاد و نمرود و معاویه و یزید و چنگیز و تیمور و هیتلر از آب در آمدن پیش مى‏روند.

از طرف دیگر، در برابر حق قرار گرفته، به این صورت که خدا را در همه حالات فراموش کرده و گناه را گناه ندانسته و عظیم‏ترین جنایت را کوچک شمرده و تا روز بیرون رفتن از دنیا در صدد تدارک آن همه سیاه کارى برنمى‏آیند!

و امّا غرور اهل عبادت به این صورت بازگو شده که آنان اعمال عبادى خود را با همه ناچیزى و با آن که معلول توفیق حضرت ربّ العزّه است بسیار بزرگ دیده و به خاطر انجامش بر حضرت رب العالمین منّت گذارده و فراموش مى‏کنند که حیات و قدرت و امکان عمل و تمام ابزارى که به واسطه آن عبادت کرده‏اند از حضرت اوست و اینان کم‏ترین چیزى از خود نداشته و ندارند!

این تهى‏دستان فراموش‏کار و این مغروران از خدا بى‏خبر توجه ندارند که غرور حایلى و پرده‏اى بین آنان و بین آفات شیطانى اعمال عبادى است و هر کس توجه به آفات نداشته باشد اکثر زحماتش ضایع و اجتهاد و کوشش او بر باد است.

بیداران و بینایان در عین این که تمام لحظات خود را صرف طاعت و عبادت خالصانه کردند و در هیچ زمینه‏اى دچار شیطان و شیطنت نشدند، به عمل خود نظر نکرده و به طور دائم در فضاى حیا و شرمسارى از مولاى خود بسر بردند و هر بار در محراب عبادت، با آن همه عظمتى که عبادت آنان به خاطر معرفت و خلوصشان داشت با دو چشمى پر از اشک و دلى پر از خوف و خشیت، به محضر حضرت حق عرضه داشتند:

ما عَبَدْناکَ حَقَّ عِبادَتِکَ وَمَا عَرَفْناکَ حَقَّ مَعْرِفَتِکَ‏ «4».

آن گونه که شایسته است تو را عبادت نکردیم و آن گونه که بایسته است تو را نشناختیم.

***

این بزرگواران و این چهره‏هاى خالص و پاک و این مردانى که کرامت و شرافت و اصالت و معرفت و عقل و وجدان و عشق و محبّت سراسر وجودشان را گرفته بود، یک بار به خود و به آنچه با آنان در ارتباط بود نظر نکردند، آنچه دیدند از خدا دیدند و حاضر نشدند یک لحظه به چیزى به نظر استقلال بنگرند، آنان فقط خدا را دیدند و از خدا شنیدند و از خدا گفتند و براى خدا انجام دادند و براى خدا بودند و براى خدا از دنیا رفتند.

دنیا و زر و زیور آن، در نظرشان موهوم و بى‏اعتبار و زن و فرزند و خدم و حشم و یار و یاور، در نظرشان نعمت حق و موجودیّت خود و همه عباداتشان در برابر عظمت بى‏نهایت در بى‏نهایت حق غیر قابل نظر بود.

مغرور به عبادت تصور مى‏کند در نزد حضرت رب العزّة، داراى مقام و اعتبار است و شأنى عظیم و کرامتى فوق‏العاده دارد، روى این حساب و به خاطر این توهّم بیجا به برنامه‏هاى غلطى از قبیل تعریف و تمجید از خود و پاکیزه دانستن خویش از آلودگى و گناه و تکیه بر رأى و عمل و عقل خود کشیده مى‏شود و این حالت شیطانى وى را از مشورت با بیداران و اهل حق بازداشته، دچار استبداد رأى و نظر و استنکاف از سؤال از رهروان طریق که اعلم از او هستند نموده، وى را به افتادن در چاه بدبختى و ضلالت نزدیک مى‏کنند!!

اینان به خاطر صفت ناپسند غرور، دچار قبول رأى تنهاى خود شده گرچه غلط باشد و به آن رأى به عنوان یک کشف علمى و عقلى نگریسته خوشحال و خندان مى‏شوند و به رأى دیگران گرچه حق باشد نظر نمى‏کنند.

این تیره‏بختان بر آراى خود اصرار ورزیده و حاضر نیستند نصیحت ناصح و وعظ واعظ را شنیده و خود را از مهلکه غرور و اصرار بر خطا نجات دهند، از این بدتر به دیگران به عنوان کم سواد و جاهل نگریسته و حاضر نیستند دیده حقارت بین خود را بربندند، بر خطایشان اصرار مى‏ورزند و بر گناه نفسشان پافشارى دارند و در زندان غرور و عجب و خودرأیى اسیرند!!

اینان اگر نفس خود را متّهم به ضعف و کوچکى و آلودگى و ناپاکى کنند و بر آراى خویش اعتماد ننمایند، به دنبال نور ایمان رفته و از علماى دین کمک بگیرند و بر درس و بحث و طلب علم مواظبت نمایند و دائم در حال پرسش از اهل بصیرت باشند، به حق واصل شده و از عجب و غرور و خودرأیى نجات پیدا مى‏کنند.

اگر کسى به عین معرفت به خود و به دنیا و به زن و فرزند و به مال و خدم و حشم و به یار و یاور، نظر کند در هیچ زمینه‏اى دچار غرور نمى‏گردد و به عجب و خودنمایى آلوده نمى‏شود.

در هر صورت هم چون عباد شایسته حق و بیداران راه به چیزى از جمال حسب و نسب و مال و فرزند و زن و عشیره و قدرت و علم و قوت و صحّت و یاور و یار و هر چه در ارتباط با دنیاست مغرور نشوید که تمام این امور بر فرض ماندن تا لب گور مى‏ماند، سپس از تو جدا شده و تنها تو مى‏مانى و اعمالت و صراط و میزانت و حساب و کتابت و بهشت و جهنمت، چنانچه با هر چه داشتى به حق معامله کرده باشى اهل بهشت، ورنه به عذاب ابد حق دچار خواهى شد و در عذاب حسرت و اندوه سودى به تو نخواهد داد.

غرور معصیت کاران‏

از جمله موارد غرور و عجب، غرور معصیت‏کاران از اهل ایمان است که از بدترین موارد غرور و بلکه علّت افتادن به هلاکت ابدى و عذاب سرمدى است.

اینان آلوده به انواع گناه و معصیتند و علّت دچار بودنشان به معصیت و آلودگى، اشتباهى است که نسبت به کرم و لطف خدا دارند و بر اثر این خطا و اشتباه، معصیت کرده و به خطا و گناه آلوده مى‏شوند و دامن عفت و عصمت و روح اصالت و کرامت را از دست داده و مى‏گویند: خدا کریم است، به عفوش امیدواریم، کرمش عمیم و لطفش قدیم است، معصیت ما کجا و دریاى رحمت و لطف و کرم او، ما موحد و مؤمنیم و امیدواریم به سبب این ایمان اهل نجات باشیم!!

اینان در حقیقت به کرم حق مغرور شده، غرورى که خداوند اجازه نمى‏دهد کسى به آن آلوده شود؛ زیرا آلودگى به این حال علّت افتادن در هر نوع گناهى است.

قرآن مجید در این زمینه مى‏فرماید:

[أَ فَأَمِنَ أَهْلُ الْقُرى‏ أَنْ یَأْتِیَهُمْ بَأْسُنا بَیاتاً وَ هُمْ نائِمُونَ* أَ وَ أَمِنَ أَهْلُ الْقُرى‏ أَنْ یَأْتِیَهُمْ بَأْسُنا ضُحًى وَ هُمْ یَلْعَبُونَ* أَ فَأَمِنُوا مَکْرَ اللَّهِ فَلا یَأْمَنُ مَکْرَ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْخاسِرُونَ‏] «7».

آیا اهل شهرها ایمنند از این که هنگام شب، عذاب ما در حالى که خوابند بر آنان درآید؟!* آیا اهل شهرها ایمنند از این که هنگام روز، عذاب ما در حالى که سرگرم [امور دنیایى‏] اند بر آنان در آید؟!* آیا از عذاب و انتقام خدا ایمنند در حالى که جز گروه زیانکاران خود را از عذاب و انتقام خدا ایمن نمى‏دانند؟!

این که مردم از حق غافل شوند و به انواع معاصى دامن آلوده کنند و از طاعت و عبادت روى برگردانند و تنها تکیه آنان به این باشد که ما خدا را قبول داریم حرف منطقى و معقولى نیست؛ زیرا با هیچ یک از قواعد و مقررات الهى موافقت و هماهنگى ندارد، اینگونه مردم باید بدانند که این چنین حالت از القاءات شیطانى است و ابلیس و جنودش آنان را به مسخره گرفته‏اند، چرا؟ که بر اساس آیات صریح قرآن و روایات عالى اسلامى ایمان بدون عمل فاقد نفع و سود کامل است و ایمان آن گاه ایمان است که به حقیقت عمل و زیور اجتهاد آراسته باشد، مؤمن کسى است که با تمام وجود تسلیم امر حق و فرارى از نواهى حضرت ربّ العزّه باشد.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- جاثیه (45): 33- 35.

(2)- حدید (57): 14.

(3)- انعام (6): 70.

(4)- بحار الأنوار: 68/ 23، باب 61.

(5)- گلستان، سعدى.

(6)- گلستان، سعدى.

(7)- اعراف (7): 97- 99.